Общественно-политическая интернет-газета

Түҥ былыргыттан киһилии санааны, киһилии сыһыаны өрө тутан, омугуттан-дьүһүнүттэн, аньыытыттан-харатыттан тутулуга суох ааспыты аһатан, тоҥмуту ириэрэн бу тыйыс айылҕаҕа тыыннаах хаалан баччааҥҥа диэри бур-бур буруо таһааран олордохпут. "Эриһиэккэтэ суох хаайыы" диэн ааттанар да кэммитигэр, бэл, соҕуруу дойдуларыгар баарга баппатах баҕадьылары кытары, көскө кэлбиттэрин аһатан-таҥыннаран, көмөлөөн көмөлөһөн тоҕус ый томороон тымныыны туоратан, бырдахтаах-күүгэстээх өҥүрүк куйаастан хаххалаан кэлбиппит. Тоҕо диэтэххэ, киһилии сыһыан, тулуур - бу дьиппиэн айылҕа тулхадыйбат сокуона, туллаҥнаабат ыйааҕа буолара. Ким бу айылҕа сокуонун кэспит, соҕотоҕун хайдах да ордубат кэрэгэй дьылҕаланара.

***

Ыт - аһаабыт иһитигэр кулгуйар.

Ол кэриэтэ, манна мааныланан далбарга сылдьыбыт, аат-суол көтөҕүнэн иҥэриммит "Хотугулуу-Илин федеральнай университет профессора" дэнээччи Павел КАЗАРЯН, соло булбакка күн тура-тура сахалары үөҕэр, историябытын илдьи тэпсэр, национальнай геройдарбытын сыыска-буорга соһор, улуу дьоммутун "солуута суохтарынан" ааҕар дьаллыга эмиэ бэргээн, быгыалаан барда. Тоҕо, туохтан, тугу түүйэр хара санаа эмиэ илэ хаамта? Кини кэннигэр ким-туох турарый, ханнык тэрилтэттэн тирэнэн, кими-тугу дурда-хахха оҥостон эргийэн кэлэн тылга тииһэн барда?! Хайа муҥун биһиги үрдүбүтүгэр үҥкүүлээн батыччахтаан, дьоһуммутун тэпсилгэн оҥостон бүппэтий?! Тулуйа сатаатыбыт ээ, Таҥараны да туоһу оҥостуохпутун сөп: тыйыс айылҕабыт эрийэн-моһуйан тулуурдаах оҥорбутунан өр тулуйа сатаатыбыт.

КАЗАРЯН мээнэҕэ мэнэрийбэт. Кини "өйдөөҕүмсүйбүтүн" кэнниттэн булгуччу туох эрэ тахсар. Санааҥ эрэ, бу киһи норуот хорсун-хоодуот санаатын, дойдутугар муҥура суох тапталын, көҥүлгэ, олоххо тардыһыытын ырата буолбут - Манчаары Баһылайбытын соһо сылдьан сордообутун кэнниттэн, бүтүн киһи-аймахха билиниллибит Олоҥхобутун, улуу Өксөкүлээхпитин, Ойуунускайбытын улууларын түһэрэ сатаабытын кэннэ, ала-чуо - "Нерсесян дьыалата" күөрэйэн тахсыбытын! "Дьикти" диэҕи киһи тыла барбат. Анаан, соруйан оҥоһуу буолбатах дуо?

Чуолаан, ыччаппыт болуоссакка тахсан миитинниир күнүгэр - ыам ыйын 11 күнүгэр, 2011 сыллаахха республика президенэ Егор БОРИСОВ дойду президенин Дмитрий МЕДВЕДЕВИ кытары көрсүбүтэ. Москуба уонна Дьокуускай бириэмэтин араастаһыыта 06 чаас. Миитин Дьокуускайга сарсыарда 11 чааска саҕаланар (Москубаҕа сарсыарда 05 чаас), Егор Афанасьевич президеҥҥэ эбиэт кэннигэр киирэр, сарсыардааҥҥы миитиммит туһунан дакылаат бэлиэр Кириэмилгэ киирэн сытар... "Омугумсах саха" баһылыга элбэҕи туруорсуох этэ дуу, эһиги санааҕытыгар?

Республика олоҕор улахан боппуруос быһаарыллыан иннинэ булгуччу (!) КАЗАРЯН тыллай-өспөй буолар үгэстээх. КАЗАРЯН куһаҕан биккэ кубулуйда.

***

Бары билэргит курдук, Дальнай Восток сайдыытыгар улахан харчы көрүллээри турар. Саха сатаан санаабат - сүүһүнэн триллион солкуобайа угуллар программата үлэҕэ киириэхтээх. Улахан харчы - улахан сиэмэхтэри угуйар.

Хотугу муустаах байҕалынан - Хотугу муора суола сөргүтүллүөхтээх. Эмиэ баһаам харчы хамсаан эрэр. Соторутааҕыта "Якутская Арктика" диэн полярниктар холбоһуктара тэрилиннэ. Мунньахтарын баран көрдүм, иһиттим. Хотугу эргимтэ ассоциациятын кимнээх тэрийэн эрэллэрий? Эбээннэр, эбэҥкилэр, чукчалар, сахалар? Тэрийэр мунньахтарыгар икки эрэ саха сирэйдээх олорор... Уоннааҕылар ортолоругар... КАЗАРЯН! "Музыка да диэни билбэтэх, ороспуойу, бөрөстүүпүнньүгу национальнай герой оҥостор норуот" аатыттан КАЗАРЯН аны "полярник"буола сылдьара төһө бэрдий?!

Итинник кэрэгэй санаалаах-оноолоох киһи биһиги туспутугар төһө "өлө-сүтэ" үлэлиэ дии саныыгытый?.. Мин эмиэ олус саарбахтыыбын.

Билигин сыр-мыр онно-манна "омуктар күөнтэһиилэрин" түбэлтэлэрэ "тахсыбыта" эмиэ иһиллэн барда. "Омугумсах" омуктары Дальнай Восток сайдыытыгар көрүллэр үлүгэр үбү дьаһайарга кыттыһыннарыахтара дуо?

***

КАЗАРЯН саха былыргы дьахталлара "сайдыыта суох тоҥустарга", "сайдыылаах нууччаларга" сытан биэрэн иһэллэрин, "сахаҕа эр киһи туох да суолтата суоҕун" туһунан профессор КАЗАРЯН уочараттаах - норуоппутун түһэрэр интервьюта "Наше время" хаһыакка таҕыста. Тохсунньу 24 күнүгэр президеммит ИЛДЬИТ этэр, республика, дойду сайдыытын туһугар омугуттан тутулуга суох сомоҕолоһуоҕуҥ диэн ыҥыра турар. Ол кэмигэр "эһиэхэ бу баар"диэбиттии КАЗАРЯН ийэлэрбитин, эбэлэрбитин сэлээр майгылаахтарын "ыйар"...

Былырыыҥҥы 2013 сыл - "Норуоттар доҕордоһууларын сылынан" биллэриллибитэ. Элбэх тэрээһин, түмсүү бөҕөтө бюджет суотугар барбыта. Ханнык да республикаҕа биһиги курдук атын култуураҕа, омукка тулуурдаах омук суох. Буолаары буолан, ССРС дойдуларыгар чугаһынан сыта суох курдук. Республикаҕа кэлэн олохсуйбут норуоттары маанылаан Өксөкүлээх аатынан бүтүн култуура киинин туран биэрбиппит. "Олоҥхолэнд" курдук улахан бырайыакка общиналар бэйэлэрин норуоттарын култууратын пропагадалыылларыгар миэстэ көрөбүт. Сылга хастыы да храмнар тутуллаллар, Дальнай Востокка аан бастаан соҕотох мечет туттарабыт. Бэйэбит буоллаҕына быыкаай Арчы дьиэбитигэр симиллэн олорорбут үрдүнэн "омугумсахха" күтүрэнэрбит төһө үчүгэйий? Ил Дархаммыт сомоҕолоһорго анаан илдьит эппитин кэннэ, тута икки хонугунан сырыһыннара КАЗАРЯН маннык быһыыланара син биир сирэйбитигэр силлээбит кэриэтэ буолбатах дуо?!

КАЗАРЯҤҤА үчүгэйи-үтүөнү эрэ оҥорбут өҥөлөөх, төһө да аҕыйах ахсааннаах омук да буолларбыт син биир киһи тэҥэ сананыан баҕарар норуот буоллахпыт. Биһигини биир эмэ публичнай киһи көмүскээн бу КАЗАРЯНЫ прокуратураҕа үҥсүбүтэ дуо? Кини үөҕүүтэ барыта интернет форумун таһымынан, ыччаты үктэтэр куолулаах эрэ ааһар буолбатах дуо? Хата биир хорсун санаалаах Дьокуускай куорат Думатын депутата, "Оһуохай" түмсүү салайааччыта Александр Джурович ДАНИЛОВ маннык атаҕастабылы тулуйбакка утары барда.

Оһуохай - биһиги норуоппут култууратын биир сүрүн тулхадыйбат тулааһына, итэҕэлбит биир сүрүн олуга буолар. Итэҕэлбит сөргүйэригэр сүрэҕинэн-быарынан ыалдьа сылдьар, үлэлии-хамсыы, ыччаты уһуйа-угуйа сылдьар чараас куттаах киһи маны хайдах тулуйуох этэй?! Туох барыта кэмнээх-кэрдиистээх, туолар үтэһэлээх. Дьуурабыс саамай сөпкө КАЗАРЯНЫ прокуратураҕа үҥүстэ! Саамай сөпкө кини аатын туалет кумааҕытыгар суруйан баран уокка бырахта. Уот ыраастыыр, баҕар бу сордоох КАЗАРЯН аатын, тылын-өһүн, кутун-сүрүн уот ыраастаатын...

***

Манна биири аҕыннахха сөп буолсу. Икки сыллааҕыта Экстремизмы утары үлэлиир кэмитиэт блогердары, интернет хаһыат суруналыыстарын кэпсэтиигэ ыҥыра сылдьыбыта. Онно: "Омук омукка тэҥэ суох балаһыанньатын уоргаттар бэйэлэрэ үөскэтэллэр. Биир эмэ олохтоох уол интернет-форумҥа "чыып" да диэтэҕинэ булан ылан оройго охсоҕут, оттон бу бүтүн профессор саха норуотун дьоһунун тэпсэригэр ханнык да миэрэни ылбаккыт", - диэн эппиппэр, прокуратура, ИДьМ, Экстремизми утары үлэлиир кэмитиэт үлэһиттэрэ бары: "Ол кими этэҕин?" диэн ыйыппыттарыгар "Казарян!"

- дэһэ түспүппүт. Хомойуохпут иһин, бэркиһиэхпит быатыгар бу киһи аатын кинилэр "саҥардыы эрэ истибит" аатырбыттара.

Ол аата бу тугу этэрий? Өссө муҥур былаастаах тэрилэ КАЗАРЯНЫ такайар дуо? Туох аньыытыгар-харатагар түбэһэн - хайыытыттан ылларан төрөөбөтөх эрэ буруйдаах норуотун КАЗАРЯН үөҕэр суолга үктэммитэй?

Мин, сэрэйэбин, бу ыстатыйа кэнниттэн тустаах тэирлтэҕэ "бэсиэдэҕэ" ыҥырыллыахпын. Ол гынан баран, кинилэргэ туһаайан ыйытыахпын баҕарабын: профессор Павел КАЗАРЯН норуот дьоһунун түһэрэр суруйууларыгар туох эмэ миэрэ ылылынна дуо?

***

Сахалар дьахталларын атын омук хоонньугар уган биэрэллэрин туһунан суруйуулар баалларын КАЗАРЯН интервьютугар этэр. Учуонай киһи буоларын быһыытынан ханнык үлэҕэ ити быһыы ахтыллыбытын тоҕо ыйбатый? Мин билэрбинэн, научнай үлэ туох эмэ төрүккэ олоҕуруохтаах, быраабыла быһыытынан ол төрүт булгуччу ыйыллыахтаах этэ. Анал үөрэхтээх, идэлээх учуонай да буолбатаҕым иһин, хотугу омуктар ойохторун ыалдьыттарыгар "уларсалларын" туһунан биири булан аахпыттаахпын. Сибиир уонна Камчатка норуоттарын чинчийбит, Россияҕа бастакы география академига, этнография наукатын дойдуга төрүттээбит Степан Крашенинников (1711-1755 сс.) коряктары чинчийбит монументальнай үлэлээх. Онно коряктары (чукчалары) - табалаах уонна биир сиргэ олорор диэн араартаан суруйбута. Онно табалаах коряктар олус күнүүһүттэрин, көссүүлэспит дьахтары тута тыынын быһалларын туһунан суруйбута баар. Оттон биир сиргэ олорор коряктар, төттөрү ойохторун атастаһалларын, ыалдьыттарын хоонньугар уган биэрэллэрин кэпсээбитэ. Коряктар - сахалар буолбатах. Саха дьахтара - алаһа дьиэ иччитэ. Саха кыыһа - омук анала. Омугун иннигэр эппиэтинэһи сүгэр улахан миссиялааҕа. Бэл, билигин даҕаны туора хааннаах дьонтон дьахтар оҕолонноҕуна сиилии-бэркиһии көрөбүт. Былыр букатын даҕаны сиргэнэр буоллахтара. Ол оннук дьону атын омуктары кытары хоонньоһор этилэр диэн саба быраҕан этии улахан өһүргэстээх! Саха эр киһитэ бу бачча ыарахан айылҕаҕа суолтата суох диир эмиэ көстөн турары утары этии буолар. Ама, булар-талар, бултуур-алтыыр, оттуур-мастыыр эр киһибитин хайдах ахсарыахпыт суоҕай?! Аматыгар даҕаны ДАРХАННАРБЫТ бары былыр да, аны да эр дьон эрэ буолуохтара дуо?!

***

Мантан сылтаан олус элбэх ыйытыы үөскүүр:

1. Экстремизми утары үлэлиир кэмитиэт Павел КАЗАРЯН бүтүн норуоту кэриэтиир этиилэригэр төһө дьарыйыы ылылынна?

2. Чуолаан, тоҕо үп-харчы хамсыан иннинэ КАЗАРЯН араас кубулҕата бэчээккэ тахсарый?

3. Ханнык тэрилтэҕэ тирэнэн, миэрэ ылыллыбатын билэн маннык хоруотааһыны хаһыстаан да таһаарарый?

4. Билигин КАЗАРЯН сууттаһан баран, сценарий быһыытынан, "сахалар батарбатахтарыттан" Москубаҕа көһөн барыахтаах. Онно тиийэн олорон "куһаҕаммытын хостуохтаах", "омугумсайарбытын саралыахтаах". Ити сценарий сурулларыгар ханнык тэрилтэ интэриэстээҕий?

***

Аартык.ру - 30 января 3013 года:

http://aartyk.ru/obshestvo/item/2451-yt-aһaabyt-iһitiger-kulguyar-kazaryan-kuһaҕan-bikke-kubuluyda

2013-01-30 13:39:15

Всего просмотров: 2249