Общественно-политическая интернет-газета

Саха сиринээҕи оттук-энэргиэтикэ хампаанньата (ЯТЭК) биһиги улууспут сиригэр-уотугар метанолу оҥорор собуоту тутарга холоммут бырайыагын тула кэлин кэмҥэ өрөспүүбүлүкэбит, улууспут олохтоохторун ортолоругар араас санаа-оноо үөскээтэ, социальнай ситимнэр нөҥүө мөккүөрдэр, этиилэр, билгэлээhиннэр таҕыстылар.

Биһиэхэ, Мэҥэ Хаҥалас улууһун олохтоохторугар, маннык улахан далааһыннаах бырайыагы бэйэбит сирбитигэр-уоппутугар олоххо киллэрэр өрөспүүбүлүкэ бүттүүнүн сайдыытыгар төһүү буоларын сэргэ, сүҥкэн улахан эппиэтинэһи туруорар.

Ол гынан баран, бырайыак айылҕаҕа, тулалыыр эйгэҕэ, дьон доруобуйатыгар суоһуур кутталын өйдөөн туран, өскөтүн олоххо киллэриллэр түбэлтэтигэр экологияны араҥаччылыыр туох баар нуормалар тутуһуллуохтаахтарын булгуччу ирдиэхтээхпит уонна ону барытын кытаанах хонтуруолга тутары ситиһиэхтээхпит.

Бырайыак тула туох санаалар баалларый? Бу туһунан улууспут олохтоохторо “Эркээйиттэн” ааҕан билсиэххитин уонна бэйэҕит санааҕытын хаһыат нөҥүө үллэстиэххитин сөп.

***

Айылҕа харыстабылын ирдэбилэ инники күөҥҥэ сылдьыахтаах

Уопсастыбаҕа Саха сиригэр гааһы дириҥник таҥастааһын тула көхтөөх кэпсэтии бара турар. Бу собуот хайдах-туох үлэлиэхтээҕий? Бырайыак хайдах олоххо киириэхтээҕий? Туох куттал баарый? Бу уонна атын боппуруостарга айылҕа харыстабылын миниистирэ Сахамин Афанасьев хоруйдуур.

‒ Бастатан туран, метанолу оҥорон таһаарыыга ханнык эттиктэри туттарбытын, ол төһө кутталлааҕын чопчу билиэхтээхпит. Айылҕа гааһа — углеводород уматыктартан саамай ыраастара.

Айылҕа гааһын уматыыга уу уонна углекислай гаас эрэ үөскүүллэр. Оттон атын ньиэп бородуукталара уонна таас чох умайалларыгар күл уонна чоҕой үөскүүр. Гаас умайыытыгар тахсар углекислай гаас “парниковай” дьайыыта атын уматыктартан кыра, онон “от күөҕэ уматык” диэн аатырар. Онон гаас энэргиэтикэҕэ уонна бырамыысыланнаска күүскэ туттуллар. Иккиһинэн, гаас бэйэбитигэр баар, Орто Бүлүүгэ уонна Мастаахха хостонор. Онно ыраастанар, куурдуллар уонна магистраль турбалар устун хачайданар. Бу үлэ 50 сыл устата салҕанар.

‒ Метанолу оҥорон таһаарыыга буортулаах эттиктэр ууга уонна салгыҥҥа булкуллуохтарын сөп дуо?

— Оҥорон таһаарыы устуоруйатын уонна Томскай уобаластааҕы собуот уопутун көрөр буоллахха, маннык эбийиэктэр балачча бүтэйдик үлэлииллэр, метанолу оҥорууга туттуллубут уу таска тахсара бэлиэтэммэт.

Гаас уонна аргыстаһа сылдьар убаҕас эттиктэр бүтүннүү метанолга кубулуйаллар, оттон метанол тиэйэргэ-таһарга анал оҥоһуулаах систиэмэҕэ хомуллар. Метанол оҥоһуутугар тахсар гаас циркуляция быһыытынан синтез эргииригэр төннөр, онон атмосфераҕа быраҕыллыбат.

Сорох буортулаах гаас көрүҥнэрэ анал оһоххо киирэн умайаллар. Оттон кытаанах тобох бу үлэҕэ тахсыбат, онон кытаанах тобоҕу харайыыга сир-уот наадата суох.

‒ Метанолу оҥорууга туох ирдэбиллэр баалларый?

— Манна түөрт түһүмэҕи тутуһуохха наада: бастакы түһүмэх — үлэ-хамнас барыахтаах сирин анал докумуоннарга (ТЭО) уонна инженернэй чинчийиилэргэ олоҕуран талыллыахтаах.

Бырамыысыланнай былаһаакка муниципальнай тэриллии генеральнай былааныгар сөп түбэһиэхтээх, ол аата санитарнай көмүскэнэр зоналар учуоттаныах тустаахтар.

Ону кытта ууну харыстыыр зоналар учуоттаныахтаахтар. Онон Өлүөнэ кытылыгар, дьон олорор сириттэн чугас эбэтэр тыа хаһаайыстыбатыгар туһаныллар сиргэ ыллын даҕаны, тутан киирэн барар кыаҕыҥ суох.

Маннык эбийиэктэр аналлаах бырамыысыланнай зоналарга, ол зоналар генеральнай былааҥҥа көрүллүбүт эрэ буоллахтарына тутуллаллар.

Иккис түһүмэх — бырайыактааһын уонна технологияны талыы. Бырайыактааччы бу хайысхаҕа уопуттаах буолуохтааҕын таһынан, бырайыагы олохтоох усулуобуйаны, Саха сирин киин өртүгэр сабардыыр ирбэт тоҥ эрэсиимнэрин, онтон да атын уратылары учуоттаан оҥоруохтаах.

Оҥоһуллубут бырайыак муниципальнай тэриллии таһымынан уопсастыбаннас дьүүллэһиитигэр таһаарыллар. Ол дьүүллэһии түмүгүнэн боротокуол суруллар. Бу боротокуол бырайыагы судаарыстыбаннай экспертизаҕа итиэннэ судаарыстыбаннай экологическай экспертизаҕа киллэрэргэ биир сүрүн докумуонунан буолуохтаах.

— Судаарыстыбаннай экспертиза сөбүлэҥин биэрдэҕинэ салгыы туох үлэ барарый? Ити түмүгэ хайдах тахсарый?

— Судаарыстыбаннай экспертиза, судаарыстыбаннай экология экспертизата анал федеральнай сокуоннарынан сүрүннэнэллэр. Экспертэр бырайыакка сөбүлэҥи биэрэн туран, сүҥкэн улахан эппиэтинэһи ылыналлар.

Бу кэнниттэн эбийиэги тутуу түһүмэҕэ саҕаланар. Онно туспа көҥүл ылыахтаахтар, көҥүлэ суох биир да эбийиэк тутуллар кыаҕа суох. Тутуу кэмигэр ааптар кэтээн көрүүтэ, судаарыстыба тутууларга кэтээн көрүүтэ бараллар.

Технологиялары уонна технология оборудованиеларын тиэрдээччилэр таҥыы, тутуу, туруортааһын хаамыытын тиһигин быспакка кэтээн көрөллөр уонна эбийиэги тутууга туох баар эппиэтинэһи барытын сүгэллэр — тутуу ыстандаартарын, нуормаларын уо.д.а.

Бүтэһик түһүмэх — эбийиэги үлэҕэ киллэрии. Метанол собуота хайдах да хонтуруола суох хаалбат — собуот баһаарынай, санитарнай, бырамыысыланнас уонна экология өртүлэринэн куттала суох буоларын анал сулууспалар тиһигин быспакка кэтээн көрөллөр, хонтуруоллууллар.

Онон үөһэ этиллибит ирдэбиллэр тутуһуллубатах эбийиэктэрэ аныгы бырайыактааһын уонна судаарыстыбаннай систиэмэ уопуттара этэринэн, хайдах да тутуллар уонна үлэлиир кыахтара суох.Итини таһынан метанолу тиэйэргэ уонна харайарга кытаанах быраабылалар бааллар, олор булгуччу тутуһуллуохтаахтар.

— Дьон-сэргэ “экологическай миитиннэргэ” тахсар. Эн санааҕар уопсастыбанньыктары кытта биир тылы булуохха сөп дуо?

— Бастатан туран, сонуну иһитиннэрэр-биллэрэр тиһиктэр нөҥүө туох былаан баарын, хайдах-туох технологиялар туттуллуохтарын туһунан кырдьыктаах информацияны тиэрдиэххэ наада.

Уопсастыбаннай истиилэргэ туох баар өрүттэр бары кыттыахтаахтар. Ол иһигэр уопсастыбанньыктар долгутар боппуруостарыгар сиһилии хоруйу ылыахтаахтар. Туох баар боппуруостар, туруорсуулар, этиилэр уонна баҕа санаалар боротокуолга тиһиллиэхтээхтэр.

Бэрээдэк быһыытынан, бырайыактыыр докумуоннар Уопсастыбаннай истиилэр буолуохтара биир ый иннинэ киэҥ иһитиннэриигэ-биллэриигэ тахсыахтаахтар.

Уопсастыбаннай истиилэр тустарынан биллэриилэр, үгэс курдук, олохтоох уонна өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарыгар тахсаллар, онно бырайыактыыр докумуоннары кытта ханна билсиэххэ сөбүн ыйыллыахтаах.

СӨ Айылҕа харыстабылын министиэристибэтин пресс-сулууспата.

***

Дьоһуннаах дьүүллэһии уонна куттала суох сайдыы иһин

Экономист быһыытынан бэйэм санаабын үллэстэбин. Биһиги мэлдьи “сырьевой придаток” буолабыт диэн үҥсэргиибит. Оттон өрөспүүбүлүкэҕэ таҥастааһын тоҕо суоҕуй? Биһиэхэ ол тыа хаһаайыстыбатыгар онон-манан эрэ баар, бырамыысыланнаска суоҕун тэҥэ.

Сэбиэскэй кэмҥэ Өймөкөөн сиригэр хостоммут сурьма рудатын Магаданынан уонна Владивостогунан эргитэн Киргизияҕа илдьэн байыталлар этэ. ССРС эстибитин кэннэ Новосибирскайга илдьэр буолбуттара.

Тоҕо оннук этэй? Оҥорон таһаарар күүстэр энэргиэтикэ, табыгастаах суол-иис, үлэһит илии баар сиригэр кииннэнэллэрэ. Хоту дойдуну улаханнык ноҕуруускалаабакка, сир баайын эрэ хостууллара.

Манна биир өртүнэн экэниэмикэ ырычаахтара (нэһилиэнньэ аҕыйаҕа, суол-иис суоҕа), иккис өртүнэн, экология боппуруостара (хотугу айылҕа уйана, ирбэт тоҥ кыһалҕалара) кырата суох оруолу оонньууллара.

Саха сирин олохтооҕун быһыытынан эттэхпинэ, алмаас бырамыысыланнаһыгар шахтаттан хостооһун букатын саҥа тэриллэр ньыма эрээри, хайы үйэҕэ эрэбилэ суоҕа көһүннэ. Урут шахтаттан таас чоҕу эрэ хостууллара. Сангаар шахтата сабыллан турар, Дьабарыкы хайатынааҕы шахта сабыллан эрэр. Туох да сүрдээх дириҥ алмаас карьердарын Мииринэйгэ, таас чох карьерын Нерюнгригэ хаһабыт.

Килэмиэтиринэн дириҥнээх скважиналартан ньиэби, гааһы 50 сыл устата хачайдаатыбыт. Оччотугар, сир анныгар ирбэт тоҥҥо көҥдөйдөр үөскээбэттэр дуо?

Бу туһунан ирбэт тоҥу үөрэтээччилэр туох дииллэрий? “Мир” рудникка тахсыбыт саахал туһунан тугу этэллэрий? Килэмиэтиринэн дириҥнээх скважиналар ирбэт тоҥҥо уонна айылҕаҕа хайдах дьайалларый?

Биллэн турар, метанол собуота саҥа үлэ миэстэтин, эбии нолуок төлөбүрдэрин таһаарыаҕа. Ол үчүгэй курдук. Ол эрэн биһиги бэйэбит дьоммутун сир баайын хостуур бырамыысыланнаска олохтоохтук киллэрэрбит сөп буолуо этэ.

Оччотугар собуота да суох олоруо этибит. Манна диэн эттэххэ, Уһук Илиҥҥэ итинник собуот тутуллар буоллаҕына, биһиэхэ тутуллара наада дуо? Итинник боппуруос үөскүүр. Оннооҕор сир баайын хостооһун айылҕаҕа улахан дьайыылаах, онтон таҥастааһын туһунан этэ да барыллыбат.

Экономист быһыытынан, мин собуоту утарыам суоҕа этэ. Ол гынан баран, күн-бүгүн бары нолуоктан киирэр үп-харчы федеральнай сокуоннарынан былааннанар, барыта кииннэнэр – НДФЛ-тан уонна баайга-дуолга нолуоктан ураты.

Итинтэн маннык ыйытыы үөскүүр ‒ саҥа тэрилтэттэн ханнык нолуок, нолуок төһө өлүүтэ өрөспүүбүлүкэҕэ, оройуоҥҥа хаалыаҕай? Олохтоох нэһилиэнньэ кыттыгаһа дуона суох буолуо диэн сэрэхэдийэбин. Син биир алмаас бырамыысыланнаһыгар курдук буолуоҕа.

Манна диэн эттэххэ, “Мир” рудник саахала бырайыагы тутуспатахтан тахсыбыт дииллэр. Метанол собуотугар оннук суох буолуо диэн ким мэктиэлиэй?!

Хайдаҕын да иһин, учуонайдар, дьиҥнээх профессионаллар ыйааһыннаах этиилэрэ суох сатаммаппыт буолуо. Онон сэтинньи саҥатыгар “Дойду ситимэ” анал идэлээхтэри, экологтары, учуонайдары, уопсастыбанньыктары түмэн, ЯТЭК бэрэстэбиитэллэрин ыҥыран, аһаҕас дьүүллэһиини тэрийэр былааннаах.

В.П.Ларинов аатынан “Дойду ситимэ” Мэҥэ Хаҥалас улууһуттан төрүттээх дьон түмсүүтэ буоларын быһыытынан, бу боппуруостан туора турбат, төрөөбүт-үөскээбит улууспут сиригэр-уотугар метанол собуотун тутууга сыһыаннаах бары боппуруостары киэҥник уонна дириҥ хорутуулаахтык дьүүллэһэргэ аһаҕас трибуна буоларга бэлэм. Биһиги аһаҕас дьүүллэһии уонна куттала суох сайдыы барарын иһин турунабыт.

Владимир Птицын, Мэҥэ Хаҥалас улууһун сайдыытыгар үлэлиир В.П.Ларионов аатынан «Дойду ситимэ” түмсүү сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, СӨ норуотун хаҺаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ.

***

Оҥорон таһаарыы сайдыахтаах

Өскөтүн биһиги Сахабыт сиригэр, Илин эҥэргэ гааһы туһаныахпытын баҕарар буоллахпытына, гааһы таҥастааһын хайаан да наада. Бу хаһан эрэ кэлиэхтээх этэ. Биһиги “хаачыстыбата суох, сэрэхтээх буолуо” диэн дьаарханар үгэстээхпит. Ньиэмэстэр кэлэн тугу эрэ туталлара буоллар, арааһа, итинник сэрэниэ суох этибит. Оннук буолбат дуо?

Биһиги саарбахтыыр санаабытын киэр илгиэхтээхпит, бэйэбитигэр итэҕэйиэхтээхпит, бэйэбит кыахпытыгар, үлэбит хаачыстыбатыгар, күрэстэһэр кыахпытыгар. Оччоҕо эрэ ырыынак эйгэтигэр кыттыахпыт.

Мин кэтээн көрүүбүнэн, биһиги Сахабыт сирэ ‒ Россия биир саамай күүстээх социальнай эрэгийиэннэриттэн биирдэстэрэ. Ол эрэн ырыынак сыһыаннаһыыларын сайдыыта дуона суох.

Тус санаабар, ырыынак сокуона судаарыстыбаннай бүддьүөккэ уонна муниципальнай тэриллиилэр хааһыналарыгар дохуот киллэрэр, үбү-харчыны эргитэр бырамыысыланнас эбийиэктэрэ өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар тутуллалларын ирдиир.Оҥорон таһаарыы хайаан да сайдыахтаах дии саныыбын.

Хомойорум ‒ бу бөдөҥ бырамыысыланнас бырайыагын көҕүлээччинэн Саха сирин тэрилтэтэ буолбатаҕа.

Юрий Куприянов, РФ Бэрэсидьиэнигэр СӨ бастайааннай бэрэстэбиитэлэ, биир дойдулааххыт.

***

Источник: "Эркээйи" хаhыат - алтынньы 27 кунэ, 2017 сыл. "В Якутии.ру" интернет-хаһыаттан матырыйааллар туһанылыннылар.

ДРУГИЕ МАТЕРИАЛЫ СПЕЦРУБРИКИ:

ЗАВОД ЯТЭК: ЗА И ПРОТИВ

2017-10-28 21:42:34

Всего просмотров: 1199